O αριστερός της ανανέωσης και του Διαφωτισμού

Εξι χρόνια συμπληρώνονται την Τρίτη από τον θάνατο του Μιχάλη Παπαγιαννάκη, του ανθρώπου, του καθηγητή, του πολιτικού που άφησε το δικό του ξεχωριστό αποτύπωμα όχι μόνο στον χώρο της Αριστεράς αλλά και πολιτική σκέψη και δράση.

Υπέρμαχος της ευρωπαϊκής ολοκλήρωσης, χωρίς ιδεοληψίες και μακριά από βεβαιότητες. Ένας πολιτικός που δεν δίστασε σε καμιά στιγμή της ζωής του να συγκρουστεί με πλειοψηφικά ιδεολογήματα και πλειοψηφικές πρακτικές.

Για την προσφορά του δημοσιεύουμε ένα από τα τελευταία κείμενά του καθώς και αποσπάσματα συνεντεύξεων του.

Ανατομία μιας πρωτοφανούς περιόδου της ιστορίας

Η «μέρα του Ιβάν Ντενίσοβιτς» έχει πέρα από τις πολλές άλλες αρετές του ένα βασικό χαρακτηριστικό της κλασικότητας, εννοώ την ενότητα τόπου και χρόνου, κάπως όπως αυτή έχει συνδεθεί με το κλασικό θέατρο. Έτσι δεν μπορεί να ταυτιστεί με μιαν «απλή» μαρτυρία για τα όσα φρικαλέα ρητά εκθέτει ή υπονοεί, ανάγεται κατά κάποιο σε ένα δοκίμιο, σε ένα δομημένο χρονικό που συμπυκνώνει, με μυθιστορηματικές πλευρές, μια βαριά και μακράς διάρκειας ιστορία. Αυτή είναι νομίζω και η πρώτη έκπληξη του αναγνώστη που …τότε, πριν δεκάδες χρόνια, το πήρε στα χέρια του και άρχισε να το διαβάζει.

Το «τότε» έχει τη σημασία του, γιατί στο «τώρα» με άλλη διάθεση, με άλλα κίνητρα θα προσεγγίσει το βιβλίο ο σημερινός αναγνώστης : ως ένα βιβλίο σταθμό, το πρώτο στην ξεχωριστή και σημαντική πορεία του συγγραφέα που έχει πια καθιερωθεί ως κλασικός για το συνολικό του έργο αυτό καθαυτό και όχι απλώς και μόνο για τις φιλοσοφικές, θρησκευτικές, πολιτικές αντιλήψεις του και συμπεριφορές του. Κανείς νομίζω δεν θα μπει στην συναρπαστική κρουαζιέρα μέσα στο Αρχιπέλαγος του Γκουλάγκ για να κοινωνήσει με την αρχαϊκή σλαβοφιλία του Σολζενίτσιν, με την στήριξη του στην ιδέα της «Τρίτης Ρώμης» ή την καταδίκη του καπιταλιστικού υλισμού. Αντίθετα γνωρίζει ότι ξαναπιάνει το νήμα της πιο κλασικής λογοτεχνίας και αφήγησης, θα έλεγα σχεδόν άσχετα από τις καθεστωτικές και πολιτικές, ακόμα και γεωγραφικές, παραμέτρους της..

Δεν ήταν έτσι το «τότε», όταν ένας αριστερός π.χ. αναρωτιόταν πόσο «ορθό» ήταν να εμπλακεί στις επώδυνες ενδοαριστερές και ενδοσοβιετικές διαμάχες στην προοπτική της αποσταλινοποίησης, στις εμφανείς αναμίξεις εξωλογοτεχνικών κριτηρίων, αδιαφανών πολιτικών κέντρων εξουσίας, πρακτόρων κλπ,, και να «μπλέξει» άθελα του με τις ίντριγκες του «εχθρού». Τα θέματα όμως που θίγονται με τόση λιτότητα και τόση δύναμη στο βιβλίο είχαν αρχίσει να «διαρρέουν» στην κοινή γνώμη, ακόμα και από επίσημες σοβιετικές πηγές, πράγμα που κάλυψε και την πολιτική ορθότητα της προσφυγής στον άγνωστο έως τότε συγγραφέα : βία, συλλογική ευθύνη και ταπείνωση των κρατουμένων, ορθολογιστική και σαδιστική καταπίεση (σε ποσόστωση τόσων αρρώστων την ημέρα περιοριζόταν η περίθαλψη στις απάνθρωπες συνθήκες του Γκουλάγκ…), κυνισμός του καταφερτζή ήρωα (καταδικασμένου ως προδότη γιατί πιάστηκε αιχμάλωτος πολέμου !), μικροσυναλλαγές και αρπαγές από τους άλλους και σιωπηλή κατάρρευση των πολλών, και τέλος η καθημερινή του νίκη : επιβίωσε και σήμερα, θα δούμε την επόμενη μέρα…χωρίς όμως ελπίδα λύτρωσης. Και όλα αυτά ιδωμένα με μια ιδιότυπη απόσταση αλλά και συμπόνοια από την πλευρά του συγγραφέα. Εκεί είναι που ξεφεύγει από την σκέτη καταγγελία και αναδεικνύεται σε κλασικό ανατόμο μιας πρωτοφανούς περιόδου της ιστορίας.

Από κει και πέρα τα λοιπά κατανοούνται ως περαιτέρω ανάλυση, με αποκορύφωμα το επικό Αρχιπέλαγος. Αυτό ίσως είναι, πέρα από την αυταξία της, το κυριότρο επίτευγμα της «Μέρας του Ιβάν Ντενίσοβιτς» : άνοιξε νέους δρόμους, νέα σχολή, στην οποία θήτευσαν στη συνέχεια σημαντικά ονόματα της σοβιετικής και ρωσικής λογοτεχνίας, αλλά και κοινωνικοπολιτικής ανάλυσης. Γι αυτό και αξίζει και σήμερα να διαβάζεται, όχι απλώς ως μαρτυρία και καταγγελία που αφορά το σταλινικό φαινόμενο και καθεστώς, αλλά και ως εργαλείο ανάλυσης και κατανόησης γενικότερα του περιβάλλοντος στρατοπέδου συγκέντρωσης με «ιδεολογική» βάση και «ορθολογική» διαχείριση…

Μιχάλης Παπαγιαννάκης

Αφήστε μια απάντηση Ακύρωση απάντησης